Zagrożenia środowiskowe w rejonie operacji wojskowych w Irak, AFGANISTAN
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Zagrożenia środowiskowe w rejonie operacji wojskowych w Iraku i Afganistanie
5
ARTYKUŁ REDAKCYJNY
Zagrożenia środowiskowe w rejonie operacji
wojskowych w Iraku i Afganistanie
KRZYSZTOF KORZENIEWSKI
Wojskowy Instytut Medyczny, Zakład Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni, kierownik Zakładu: doc. dr hab. med. R. Olszański
Zagrożenia środowiskowe w rejonie operacji wojskowych
w Iraku i Afganistanie
Environmental risk factors in the territory of military
operations in Iraq and Afghanistan
Korzeniewski K.
Wojskowy Instytut Medyczny MON, Zakład Medycyny Morskiej i Tro-
pikalnej w Gdyni, e-mail: kktropmed@wp.pl
Służba wojskowa w Iraku i Afganistanie jest obciążona licznymi czyn-
nikami środowiskowymi, takimi jak: wysoka i niska temperatura po-
wietrza, wiatr, piasek, pył oraz lokalna fauna. W okresie letnim za-
grożeniem są zwłaszcza urazy cieplne. Dokuczliwe stają się burze
piaskowe i pyłowe. Zimą problemem zdrowotnym jest działanie ni-
skiej temperatury. W Afganistanie dodatkowe niebezpieczeństwo
stanowią warunki wysokogórskie, szczególnie w okresie zimowym,
kiedy występują duże opady śniegu. Ciężkie warunki, w jakich nie-
jednokrotnie działają żołnierze Sił Stabilizacyjnych w obu krajach,
mogą stanowić istotne zagrożenie dla zdrowia i życia.
Korzeniewski K.
Military Institute of Health Services, Poland, Department of Maritime
and Tropical Medicine in Gdynia, e-mail: kktropmed@wp.pl
Military service in Iraq and Afghanistan is burdened by series of envi-
ronmental factors such as high and low air temperature, wind, sand,
dust, and local fauna. In summertime the main hazard are heat inju-
ries. Sand and dust storms also become troublesome. In the winter
another health problem is effect of low temperature. In Afghanistan
additional threat pose mountain conditions, especially in wintertime
when appear intense snowfalls. Hard conditions more than once
characteristic for duty of Stabilization Forces soldiers in both coun-
tries can cause significant threat for health and life.
Słowa kluczowe: zagrożenia środowiskowe, Irak, Afganistan
Key words: environmental risk factors, Iraq, Afghanistan
Pol. Merk. Lek., 2008, XXV, 145, 5
Pol. Merk. Lek., 2008, XXV, 145, 5
DZIAŁANIE WYSOKIEJ TEMPERATURY
ilości wody i elektrolitów oraz czasu i nasilenia wysiłku fi-
zycznego w zależności od rodzaju wykonywanej pracy. Nie-
zwykle istotne jest również określenie czynników ryzyka,
mogących mieć znaczący wpływ na występowanie urazów
cieplnych, takich jak podeszły wiek, przyjmowanie leków
(zwłaszcza antycholinergicznych i psychotropowych), otyłość,
choroby skóry oraz epizody urazu cieplnego w przeszłości
[5, 12].
Pełna adaptacja do warunków klimatycznych występują-
cych w strefie klimatu gorącego dla przedstawicieli klimatu
umiarkowanego wymaga co najmniej 10-14 dni. Podwyższe-
nie temperatury wewnętrznej człowieka powyżej prawidłowej
wartości spoczynkowej jest obserwowane w warunkach śro-
dowiskowych sprzyjających kumulacji ciepła w organizmie
(wysoka temperatura i wilgotność powietrza, duże nasłonecz-
nienie). Eliminacja nadmiaru ciepła z organizmu jest realizo-
wana przez mechanizmy termoregulacji fizycznej (rozszerze-
nie naczyń krwionośnych skóry, zwiększenie skórnego prze-
pływu krwi, zwiększenie aktywności gruczołów potowych,
parowanie potu) [28].
Organizm ludzki może przystosować się do zmiennego
zakresu temperatury środowiska zewnętrznego poprzez
mechanizmy termoregulacji, pozostaje jednak wrażliwy na
wahania temperatury wewnętrznej. Temperatura ciała ±2-3°C
może doprowadzić do poważnych zmian patologicznych z zej-
ściem śmiertelnym włącznie (ryc. 1) [4].
Urazy cieplne stanowią istotny problem zdrowotny w ar-
miach państw NATO realizujących zadania mandatowe na
całym świecie. Wśród personelu U.S. Army, podczas proce-
su szkolenia oraz realizowania operacji wojskowych w latach
1980-2002, z powodu urazów cieplnych hospitalizowano 5246
osób, z których 37 zmarło. W wymienionym okresie zaobser-
W Iraku i Afganistanie, zwłaszcza w okresie letnim, jednym
z największych zagrożeń zdrowotnych wśród żołnierzy misji
stabilizacyjnych są urazy cieplne o średnio ciężkim nasile-
niu, w przebiegu takich jednostek chorobowych, jak wyczer-
panie cieplne i kurcze mięśniowe, a także stany zagrażające
życiu w przebiegu udaru cieplnego czy rhabdomyolisis [14].
Początek objawów urazu cieplnego jest zazwyczaj nagły
i może być niebezpieczny dla zdrowia i życia w stanach duże-
go odwodnienia, kontynuowania ekstremalnego wysiłku fizycz-
nego, późnej interwencji medycznej [8]. Urazy cieplne doty-
czą najczęściej ludzi młodych, wydolnych fizycznie [3, 13].
Według Portera, żołnierze niejednokrotnie są narażeni na
urazy cieplne bardziej niż biegacze maratonu [24]. Praca fi-
zyczna, kumulacja ciepła, termoregulacja (pocenie się, pro-
cesy metaboliczne i czynność układu krążenia) mogą pro-
wadzić do odwodnienia, dyselektrolitemii, upośledzenia
funkcji wielu układów i narządów organizmu [14]. Wśród per-
sonelu wojskowego realizującego zadania w gorącej strefie
klimatycznej na wystąpienie urazów cieplnych narażeni są
w szczególności żołnierze, którzy nie przeszli procesu akli-
matyzacji [2].
W miesiącach letnich 2003 r., wśród 6 tysięcy żołnierzy
Sił Koalicyjnych skierowanych do północnego Kuwejtu w celu
odbycia aklimatyzacji przed rozpoczęciem wykonywania za-
dań w ramach operacji Iraqi Freedom, przy średnich tempe-
raturach otoczenia +46°C, urazy cieplne wystąpiły u 50 na
1000 żołnierzy w ciągu 10-14 dni [22].
Liczba przypadków urazów cieplnych wśród żołnierzy jest
znacząco mniejsza w sytuacji zastosowania odpowiednich
działań profilaktycznych, takich jak spożywanie określonej
6
K. Korzeniewski
czesną technologią obuwia i umundurowania. Niemniej jed-
nak wiedza na temat istniejących zagrożeń jest niezbędna
dla prawidłowych procedur działania w ramach medycyny
prewencyjnej.
Organizacja Narodów Zjednoczonych desygnowała rok
2002 jako rok gór, zwracając uwagę na fakt, że 23 z 27 współ-
czesnych konfliktów zbrojnych na świecie jest prowadzonych
w warunkach wysokogórskich [1]. Do takich zapalnych punk-
tów na mapie świata bez wątpienia należy Afganistan. Zada-
nia mandatowe operacji wojskowej w Afganistanie są reali-
zowane zazwyczaj na wysokości 2000-3000 m n.p.m. To
powoduje, że przedstawiciele krajów nizinnych, takich jak
Polska, muszą z jednej strony przejść prawidłowy proces
aklimatyzacji, z drugiej zaś mieć podstawową wiedzę doty-
czącą zagrożeń podczas działań w warunkach wysokogór-
skich (ryc. 2).
Ryc. 1. Irak w lipcu – termometr zepsuł się przy temperaturze +51°C w cieniu
(zbiory własne autora)
Fig. 1. Iraq in July – the thermometer was damaged in temperature of +51°C
(author’s collection)
wowano zmniejszenie zachorowań z powodu wyczerpania
cieplnego, z jednoczesnym, znaczącym zwiększeniem za-
chorowalności na udar cieplny. Zachorowalność wśród Afro-
amerykanów i Latynosów była znacząco mniejsza niż u przed-
stawicieli rasy białej (0.76) oraz znacząco większa u miesz-
kańców stanów północnych USA niż południowych (1.69).
Częściej hospitalizowane były kobiety (1.18) [9].
Badania retrospektywne przeprowadzone w Brytyjskim
Szpitalu Polowym na południu Iraku w latach 2003-2004
wykazały, że wśród hospitalizowanych żołnierzy (n=4870),
w okresie pierwszych 12 miesięcy operacji Iraqi Freedom,
urazy cieplne stanowiły 15,7% przyjęć. Do występowania
zmian chorobowych dochodziło w pierwszych dniach przy-
bycia żołnierzy w rejon działań w wyniku zbyt pospiesznie
przeprowadzanej aklimatyzacji [17]. Do chwili obecnej z po-
wodu urazów cieplnych zanotowano 5 zgonów wśród żołnie-
rzy Sił Stabilizacyjnych stacjonujących w Iraku [11].
DZIAŁANIE NISKIEJ TEMPERATURY I WARUNKI
WYSOKOGÓRSKIE
Działanie niskiej temperatury i warunki wysokogórskie są
czynnikami środowiskowymi, które również mogą stanowić
duże zagrożenie dla zdrowia i życia żołnierzy operacji woj-
skowych. O ile w Iraku nie mają one większego znaczenia,
o tyle w Afganistanie, w okresie zimowym mogą prowadzić
do wystąpienia poważnych zmian chorobowych.
Najczęstszymi problemami zdrowotnymi związanymi z dzia-
łaniem niskiej temperatury są hipotermia, odmrożenia, odmro-
ziny, stopa okopowa i odwodnienie [7, 20]. Czynnikami sprzy-
jającymi wystąpieniu tych schorzeń są przede wszystkim wa-
runki klimatyczne (temperatura otoczenia, prędkość wiatru,
wilgotność, wysokość nad poziomem morza), przebyte obra-
żenia ciała związane z działaniem niskiej temperatury, niepra-
widłowe żywienie, picie alkoholu, kawy (działanie odwadnia-
jące), wzmożona potliwość, długa ekspozycja na zimno, słaba
kondycja fizyczna, słabe doświadczenie w poruszaniu się
w warunkach niskiej temperatury, zwłaszcza w rejonach wy-
sokogórskich oraz nieprawidłowy ubiór i ekwipunek [29, 30].
W czasie II Wojny Światowej wśród żołnierzy amerykańskich
walczących pod każdą szerokością geograficzną wystąpiło łącz-
nie ponad 91 tysięcy przypadków schorzeń związanych z dzia-
łaniem niskiej temperatury [10]. Podczas konfliktu koreańskie-
go u ponad 6300 żołnierzy U.S. Army i Marines zanotowano
obrażenia ciała będące następstwem działania niskich tempe-
ratur. Większość przypadków stanowiły odmrożenia stóp [10].
We współczesnych konfliktach zbrojnych ryzyko wystą-
pienia tego typu obrażeń jest mniejsze w związku z nowo-
Ryc. 2. Ośnieżone szczyty Hindukuszu wokół bazy Bagram w Afganistanie
(zbiory własne autora)
Fig. 2. Snow-covered peaks of Hindu-Kush around Bagram base in Afghani-
stan (author’s collection)
Problemy zdrowotne osób znajdujących się w wysokich
górach można podzielić na: schorzenia związane ze wspo-
mnianym już działaniem niskiej temperatury, niedociśnieniem
i niedotlenieniem oraz wzmożoną ekspozycją na promienio-
wanie słoneczne [19].
Na dużych wysokościach, zwłaszcza w okresie zimowym,
powstanie tego typu schorzeń jest wypadkową czynników
środowiskowych oraz fizjologii osoby znajdującej się w da-
nym środowisku. Wraz ze zwiększeniem wysokości nastę-
puje zmniejszenie temperatury powietrza, średnio o 2°C co
300 m. Poza tym bezchmurne niebo i suche, rozrzedzone po-
wietrze powodują duże wahania temperatury w związku z in-
tensywnym promieniowaniem cieplnym w ciągu dnia i szyb-
ką utratą ciepła w nocy [7].
Schorzenia związane z niedociśnieniem i niedotlenieniem
obejmują zakres od zmian patologicznych o lekkim nasileniu
Zagrożenia środowiskowe w rejonie operacji wojskowych w Iraku i Afganistanie
7
do stanów zagrażających życiu. Stopień nasilenia zależy od
wysokości nad poziomem morza (im większa wysokość, tym
mniejsze ciśnienie atmosferyczne i mniejsza zawartość tle-
nu w powietrzu), czasu ekspozycji (godziny, dni, miesiące)
oraz szybkości pokonywania wysokości.
Natężenie wysiłku, kondycja psychofizyczna, wiek i współ-
istniejące problemy zdrowotne to również istotne czynniki po-
wstawania zmian patologicznych. U każdego, kto pokonał
w krótkim czasie (poniżej 24 godzin) dużą różnicę wysokości
(powyżej 1800 m) i przebywa na osiągniętej wysokości przez
kilka i więcej godzin, należy brać pod uwagę możliwość wystą-
pienia objawów ostrej choroby wysokogórskiej. Choroba może
dotyczyć zarówno tych, którzy weszli w krótkim czasie z niskiej
na dużą wysokość, jak i tych, którzy będąc na dużej wysokości,
wspięli się jeszcze wyżej. Tak więc, podstawą wystąpienia ob-
jawów choroby nie jest wysokość jako taka, ale pokonywanie
dużej różnicy wzniesień w krótkich odstępach czasu [23].
Do innych stanów patologicznych związanych z hipoksją
i hipobarią należą obrzęk obwodowy, krwawienia do siatków-
ki, zmiany zakrzepowo-zatorowe, podostra choroba wysokogór-
ska, supresja układu odpornościowego i wolne gojenie się ran,
a także zagrażające życiu – obrzęk płuc i obrzęk mózgu [7].
W warunkach wysokogórskich prawdopodobieństwo ob-
rażeń ciała związanych z działaniem promieniowania słonecz-
nego jest szczególnie duże, w związku ze zwiększeniem
emisji promieniowania ultrafioletowego (UV) i odbiciem światła
od śniegu, lodu oraz powierzchni skalnych. Zwiększenie in-
tensywności promieniowania UV jest związane ze zmniejsze-
niem jego filtracji przez rozrzedzoną atmosferę. Intensyw-
ność promieniowania UV rośnie średnio o 4% wraz ze zwięk-
szeniem się wysokości o każde 300 m. Tak więc, na wysoko-
ści 4300 m n.p.m. jest ona o 55% wyższa niż na poziomie
morza [31]. Śnieg i lód odbijają 75% promieni UV, co jest
niebezpieczne zwłaszcza na lodowcach, w związku z bardzo
dużą emisją promieniowania. Do najczęstszych schorzeń
związanych z działaniem promieniowania słonecznego nale-
żą oparzenie słoneczne i „śnieżna ślepota”, spowodowana
pochłanianiem promieni UV przez powierzchowne struktury
narządu wzroku (powieki, spojówki, rogówkę [32].
Ryc. 4. Iraqi Freedom – działania w warunkach pustynnych (zbiory własne
autora)
Fig. 4. Iraqi Freedom – operation in the desert conditions (author’s collection)
pach i pachwin) są podatne na podrażnienia i stany za-
palne [15, 18].
LOKALNA FAUNA
W regionie Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej powszechne
jest występowanie stawonogów i gadów. Wśród pierwszych
dominują skorpiony, pająki, solfugi i wije. Gady reprezento-
wane są przez 3 rodziny węży: zdradnicowate, żmijowate
i grzechotnikowate [6, 26]. Jad spotykanych stawonogów za-
zwyczaj nie jest śmiertelny dla człowieka. Często dochodzi
do ukąszeń przez solfugi, które mimo że nie są jadowite, mogą
powodować poważne obrażenia ciała [21].
Stanem zagrażającym życiu może być ukąszenie węży. Ich
jad jest na ogół kompleksem dwóch typów białek (neurotoksy-
ny i hemotoksyny), które wywołują charakterystyczne objawy
kliniczne. Jeśli jad ma przewagę hemotoksyny, mówi się o jego
działaniu hemotoksycznym. Atakuje wówczas komórki morfo-
tyczne krwi oraz uszkadza naczynia, tkankę mięśniową i skó-
rę, co prowadzi do martwicy w miejscu ukąszenia, wstrząsu,
a w ciężkich przypadkach do zejścia śmiertelnego.
Jad niektórych węży, np. kobry indyjskiej spotykanej we
wschodnim Afganistanie ma wybitne działanie neurotoksycz-
ne. Silnie oddziałuje na układ nerwowy powodując uszko-
dzenie lub porażenie nerwów, co w konsekwencji prowadzi
do zaburzeń pracy mięśnia sercowego i układu oddechowe-
go (porażenie mięśni oddechowych), a w ostateczności do
zgonu [18].
W rejonie operacji Iraqi i Enduring Freedom istnieją pro-
blemy z zapewnieniem pełnego zestawu surowic przeciwko
wszystkim gatunkom jadowitych gadów [16]. Amerykańskie
służby medyczne nie są w stanie skompletować wszystkich
surowic, chociażby z tego powodu, że znaczna ich część jest
produkowana w Iranie, z którym USA nie prowadzi wymiany
handlowej [25]. Na szczęście do ukąszeń nie dochodzi zbyt
często.
Badania przeprowadzone przez Shiau i wsp. wykazały,
że wśród ankietowanych 3265 żołnierzy amerykańskich sta-
cjonujących w Iraku i Afganistanie w okresie od 01.2005 do
05.2006 do ukąszeń węży doszło u 9 osób (4.9 przypadków
na 10 000 chorych w skali miesiąca), natomiast do ukąszeń
skorpionów lub pająków u 85 osób (46.1 przypadków na
10 000 chorych miesięcznie, ryc. 5) [27].
Badania własne wykazały, że w okresie od 07.2002 do
09.2005 w U.S. Army General Hospital w Bagram (Afgani-
stan) hospitalizowano 3 żołnierzy U.S. Forces z powodu uką-
szenia pająka i 1 żołnierza po ukąszeniu skorpiona. Nie stwier-
dzono ukąszeń węży. W tym samym czasie na leczenie szpi-
talne trafiło 4 pacjentów narodowości afgańskiej, ukąszonych
przez jadowite węże. Nie zanotowano przypadków śmiertel-
nych.
WIATR, PIASEK, PYŁ
Zarówno w Iraku, jak i w Afganistanie charakterystycznym
zjawiskiem są bardzo dokuczliwe burze pyłowe i piaskowe,
nasilające się w okresie letnim. Efektem działania wiatru oraz
mas piachu i pyłu są najczęściej schorzenia skóry, oczu i dróg
oddechowych (ryc. 3, 4).
Suche powietrze i wiatr wysuszają błonę śluzową jamy
ustnej i nosowej, co prowadzi do krwawień z nosa, su-
chego kaszlu, zapalenia czerwieni wargowej. Części cia-
ła, w których może zbierać się piasek i pył (uszy, okolice
Ryc. 3. Burza piaskowa w Afganistanie (źródło: Windows Photo Gallery)
Fig. 3. Sandstorm in Afghanistan (source: Windows Photo Gallery)
8
K. Korzeniewski
Ryc. 5. Przed założeniem butów należy sprawdzić ich zawartość (zbiory wła-
sne autora)
Fig. 5. Check shoes before putting on (author’s collection)
13. Kark J.A., Burr PQ., Wenger C.B., Gastaldo E. i wsp.: Exertional heat
illness in Marine Corps recruit training, Aviation Space and Environmen-
tal Medicine, 1996, 67, 354-360.
14. Knochel J.P. Heat stroke and related heat stress disorders, Disease-a-
Month, 1989, 35: 301-378.
15. Korzeniewski K.: Analiza zachorowalności żołnierzy Polskiego Kontyn-
gentu Wojskowego w Afganistanie w latach 2003-2005, Lekarz Wojsko-
wy, 2006, 82, 1, 15-19.
16. Korzeniewski K.: Będą ofiary w ludziach. Przekrój, 6/3216. Accessed:
content&task=view&id=2680&Itemid= 59>
17. Korzeniewski K.: Problemy zdrowotne związane z działaniem niskiej tem-
pamir.pl/content/view/1000339/ 410/lang,pl>
18. Korzeniewski K.: Wiatr, piasek, pył. Pamir – Agencja Wyprawowa. Ac-
19. Korzeniewski K.: Zagrożenia zdrowotne w warunkach wysokogórskich.
gonia.com.pl/zagrozenia_ zdrowotne.php>
20. Korzeniewski K.: Zagrożenia zdrowotne związane z działaniem niskiej
temperatury i warunkami wysokogórskimi na przykładzie Afganistanu,
Lekarz Wojskowy, 2006, 82, 1, 43-47.
21. Korzeniewski K.: Zwierzęta jadowite w Afganistanie, Lekarz Wojskowy,
2006, 82, 1, 54-59.
22. Korzeniewski K., Olszański R., Jerzemowski J., Nowicki R.: Environ-
mental Health Hazards on the Territory of Iraq Among Soldiers of Sta-
bilization Forces, Polish Journal of Environmental Studies, 2007, 16,
3c, 64-68.
23. KS 66027-1350. Operation Enduring Freedom II – handbook. Tactics,
Techniques, and Procedures. Center for Army Lessons Learned. U.S.
Army Training and Doctrine Command, Fort Leavenworth, December
2003.
24. Porter A.M.: Heat illness and soldier, Military Medicine, 1993, 158, 9,
606-609.
25. Raney P.A.: Venomous and Otherwise Dangerous Creatures in Afghani-
stan. Enduring Freedom, Bagram 2005.
26. Regional Disease Vector Ecology Profile. The Middle East. Defense Pest
Management Information Analysis Center, Walter Reed Army Medical
Center, Washington DC 1999, 139-143.
27. Shiau D.T., Sanders J.W., Putnam S.D., Buff A. i wsp.: Self-reported
incidence of snake, spider, and scorpion encounters among deployed
U.S. military in Iraq and Afghanistan, Military Medicine, 2007, 172, 10,
1099-1102.
28. Taylor N.A.S.: Challenges to Temperature Regulation When Working In
Hot Environments, Industrial Health 2006, 44, 331-344.
29. TB MED 58. Department of the Army. Prevention and Management of
Cold-weather Injuries, Washington DC, April 2005.
30. U.S. Army Center for Health Promotion and Preventive Medicine. Cold
chppm-www.apgea.army.mil>
31. U.S. Army Medical Research and Development Command. Medical Pro-
blems in High Mountain Environments. A Handbook for Medical Officers.
U.S. Army Research Institute of Environmental Medicine, February 1994.
32. Veterans Health Administration, Health Care and Assistance for U.S.
Veterans of the Conflict in Afghanistan, Washington DC, March 2002.
PIŚMIENNICTWO
1. Associated Press. Mountains in danger, UN says. Tulsa World, 2002, 97,
134, 28. Accessed, 28.01.2002.
2. Bolton J.P., Gilbert P.H., Tamayo C.: Heat illness on Operation Telic In
Sumer 2003: the experience of the Heat Illness Treatment Unit in nor-
thern Kuwait, Journal of the Royal Army Medical Corps 2006, 152, 3,
148-155.
3. Brown J.R.: Heat illness and Army recruits, Lancet, 1986, 1, 496.
4. Carter R., Cheuvont S.N., Williams J.O., Kolka M.A.i wsp.: Epidemiology
of hospitalizations and deaths from heat illness in soldiers. Medicine and
Science in Sports and Exercise, 2005, 37, 8, 1338-44.
5. Cooper J.K.: Preventing heat injury: military versus civilian perspective,
Military Medicine 1997, 162, 1, 55-8.
6. Defense Pest Management Information Analysis Center: Regional Dise-
ase Vector Ecology Profile: South Central Asia. Armed Forces Pest Ma-
nagement Board. Washington DC, September 2001, 112-114.
7. Departament of Veterans Affairs. Cold Injury: Diagnosis and Manage-
ment of Long Term Sequele. Washington DC, March 2002.
8. Gardner J.W., Kark J.A.: Fatal rhabdomyolisis presenting as mild heat
illness in military training, Military Medicine, 1994, 159, 160-163.
9. Grainge C., Heber M.: The role of the physician in modern military opera-
tions: 12 months experience in Southern Iraq, Journal of the Royal Army
Medical Corps, 2005, 151, 2, 101-104.
10. Hanson H.E., Goldman R.F.: Cold injury in man: A review of its etiology
and discussion of its prediction, Military Medicine 1969, 134:1307-1316.
ties.org/oif>
12. Kamijo Y., Nose H.: Heat illness during Working and Preventive Consi-
derations from Body Fluid Homeostasis, Industrial Health, 2006, 44,
345-358.
Otrzymano 7 lutego 2008 r.
Adres: Krzysztof Korzeniewski, Wojskowy Instytut Medyczny, Zakład Medy-
cyny Morskiej i Tropikalnej, ul. Grudzińskiego 4, 81-103 Gdynia 3, tel. 0608
322 676, e-mail: kktropmed@wp.pl
[ Pobierz całość w formacie PDF ]