Zeidler, Filozofia
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ZAPROSZENIE DO FILOZOFII
Wykłady z filozofii dla młodzieży
K. Łastowski, P. Zeidler (red.)
Wydawnictwo Humaniora – Poznań 2001
ss. 35-48
Paweł Zeidler
Cóż to jest prawda?
1. Wstęp
W Ewangelii według Jana czytamy, że na słowa Chrystusa „>Na to
narodziłem się i na to przyszedłem na świat, aby prawdzie dać
świadectwo<” Piłat odparł „>Cóż to jest prawda?<”
1
. I choć wypowiedzi
Piłata nadano w Ewangelii formę gramatyczną pytania, to pytaniem ona
nie była, a przynajmniej nie pytaniem postawionym Chrystusowi. Piłat
nie oczekiwał od Chrystusa odpowiedzi i odpowiedź nie padła.
Ewangelista użył zresztą słowa: „odparł”, a nie słowa: „zapytał”.
Stwierdzenie Piłata może być potraktowane jako wyraz, trwających już
od kilku wieków przed narodzeniem Chrystusa, filozoficznych dociekań
nad prawdą. W słowach tych wyraźnie pobrzmiewa nuta sceptycyzmu, a
także świadomość wielości możliwych sposobów rozumienia „prawdy”.
Nasze rozważania będą dotyczyły wyłącznie prawdy rozumianej jako
coś, czego nośnikiem może być myśl, sąd, zdanie lub przekonanie, będą
więc należały do podstawowego, zapoczątkowanego przez Arystotelesa,
nurtu filozoficznej refleksji nad prawdą. Nie będziemy zatem analizowa-
li na przykład tzw. prawdy rzeczowej, której pojęcie pochodzi również
od filozofów starożytnych. Jednakże sens terminu ‘prawdziwy’ w takich
zwrotach jak: „prawdziwy człowiek” czy „prawdziwe państwo” jest wy-
soce niejasny i nie poddaje się precyzyjnym eksplikacjom. Poprzesta-
1
Ewangelia wg Jana 18, 37-38 [„Pismo Święte Nowego Testamentu” tłum. Seweryn
Kowalski, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa, 1975, s. 199].
2
Paweł Zeidler
niemy na pojęciu prawdy, które można stosować do charakteryzowania
wiedzy, a tym samym na pojęciu, które stanowi centralną kategorię epi-
stemologii.
2. Klasyczna koncepcja prawdy i problem jej formalnej
poprawności
Podstawowa intuicja, jaką większość ludzi wiąże z pojęciem prawdy,
została po raz pierwszy sprecyzowana przez Arystotelesa
2
. W
Metafizyce
można znaleźć kilka sformułowań dookreślających to pojęcie. ”Prawda
albo fałsz z punktu widzenia rzeczy zależy od ich połączenia lub roz-
dzielenia. Kto więc myśli o rozdzielonym, że jest rozdzielone,
a o połączonym, że jest połączone, mówi prawdę, natomiast głosi się
fałsz, gdy myśli się przeciwnie o tym stanie rzeczy”
3
oraz „Mówić, że to,
co jest, nie jest, a to, co nie jest, jest, to fałsz, a mówić, że to, co jest,
jest, a to, co nie jest, nie jest, to prawda”
4
. Przytoczone sformułowania
wyrażają istotę tzw. klasycznej korespondencyjnej definicji prawdy,
zgodnie z którą prawdziwość danego nośnika prawdy polega na jego
zgodności z rzeczywistością. Jednakże podane sformułowania trudno
uznać za równoważne. Pierwsze posiada wyraźny sens ontologiczny i w
odniesieniu do zdań głosi, że połączeniu lub rozdzieleniu składników
zdania odpowiada połączenie lub rozdzielenie po stronie bytu. Natomiast
drugie sformułowanie posiada charakter semantyczny. Zdanie jest praw-
dziwe, gdy w rzeczywistości jest tak, jak to zdanie głosi
5
. Najbardziej
znane sformułowanie korespondencyjnej koncepcji prawdy pochodzi od
Tomasza z Akwinu. Stwierdza ono, że prawda jest zgodnością intelektu i
rzeczy. Pojęciu prawdziwości, które jest konsekwencją korespondencyj-
nej definicji prawdy, przypisuje się na ogół kilka dalszych właściwości.
Twierdzi się, że prawda jest absolutna. Oznacza to, że jest ona obiek-
tywna, tzn. nie zależy od stanów mentalnych podmiotów poznających,
że prawdziwość danego zdania nie zależy od prawdziwości innych zdań
2
Historycy filozofii wykazują, że idea prawdy korespondencyjnej występowała już wcze-
śniej u Platona, a nawet u Parmenidesa. Na temat pojęcia prawdy w starożytności pisze synte-
tycznie J. Woleński [2000, s. 40-47].
3
Arystoteles „Metafizyka” 1051 b, tłum. K. Leśniak, Warszawa, 1983, s. 238.
4
Arystoteles „Metafizyka” 1012 a, tłum. J. Łukasiewicz, w J. Łukasiewicz [1987, s. 18].
5
Zob. J. Woleński [1993, s. 179 -180]. Autor ten przyjmuje, że ontologiczną interpretację
klasycznej definicji prawdy odróżnia od interpretacji semantycznej sposób rozumienia relacji ko-
respondencji (odpowiedniości).
Cóż to jest prawda?
3
i nie zmienia się w czasie, tzn. zdanie prawdziwe nie może stać się zda-
niem fałszywym. Twierdzi się również, że prawda jest niestopniowalna.
Zdanie może być lepiej lub gorzej uzasadnione, lecz nie może być w
większym lub mniejszym stopniu prawdziwe
6
. Wielu zwolenników defi-
nicji klasycznej uznaje prawdę za wartość autoteliczną, co oznacza, że
jest ona wartością samą dla siebie i nie zależy od innych wartości.
Klasyczna korespondencyjna koncepcja prawdy już w starożytności
wzbudzała dwojakiego rodzaju wątpliwości. Jedne z nich miały charak-
ter logiczny; wskazywano na to, że prowadzi ona do sprzeczności, które
obecnie określa się mianem antynomii semantycznych. Wątpliwości
drugiego rodzaju były konsekwencją faktu, że koncepcja ta nie podawała
sposobu, za pomocą którego można by stwierdzić prawdziwość danego
zadania. Jest to tzw. problem kryteriów prawdy. Filozoficzne analizy
tych problemów osiągnęły największy stopień jasności i precyzji, gdy
odwoływały się do semantycznego sformułowania klasycznej definicji
prawdy.
Za punkt wyjścia dla dalszych rozważań przyjmiemy następujące
sformułowania korespondencyjnej definicji prawdy: „Zdanie Z jest
prawdziwe jeśli w rzeczywistości jest tak jak ono głosi” lub – w wersji
zgodności zdania ze stanem rzeczy – „Zdanie Z jest prawdziwe, jeśli
oznacza istniejący stan rzeczy”.
Problem logicznej poprawności korespondencyjnej definicji prawdy
postawił po raz pierwszy Eubulides, formułując tzw. antynomię kłamcy.
„Czy o kimś, kto kłamie i mówi, że kłamie, powiemy, że kłamie czy też
że mówi prawdę?”
7
. Eubulides wykazał, że ktoś taki równocześnie kła-
mie i mówi prawdę. Jest to jednak niezgodne, z jednym z podstawowych
praw logiki sformułowanym przez Arystotelesa – prawem sprzeczności.
Prawo to głosi, że dwa zdania, z których jedno jest negacją drugiego nie
mogą być równocześnie prawdziwe. Tym samym klasyczna definicja
prawdy prowadzi do sprzeczności. Jednakże rozumowanie Eubulidesa
nie było w pełni poprawne pod względem logicznym. Dlatego antyno-
mię kłamcy podamy w sformułowaniu Jana Łukasiewicza
8
.
6
Zob. E. Poznański i A. Wundheiler [1966, s. 399-402].
7
Zob. G. Reale [1999, s.86].
8
Antynomię kłamcy w sformułowaniu Łukasiewicza przytaczamy z niewielkimi zmianami
za L.Borkowskim [1970, s. 358-359].
4
Paweł Zeidler
I
Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe
Zdanie zapisane na obszarze obramowanym i oznaczonym „I”
stwierdza o sobie, że nie jest prawdziwe. Rozumowanie opiera się na
dwóch przesłankach:
a) Zdanie napisane na obszarze I
=
„Zdanie napisane na obszarze I nie
jest prawdziwe”;
b) „p” jest prawdziwe p.
Prawdziwość przesłanki a) stwierdzamy spoglądając na obszar I. Po
prawej stronie równości zapisaliśmy nazwę zdania, które widzimy na
obszarze I. Nazwy zdań i innych wyrażeń danego języka tworzymy
umieszczając je w cudzysłowach. Przesłanka a) posiada więc charakter
empiryczny. Dodajmy, że znak „
=
” występujący w a) interpretujemy ja-
ko identyczność wyrażeń znajdujących po obu stronach tej równości.
Przesłanka b) jest pewnym sformułowaniem klasycznej definicji praw-
dy. Znak „” oznacza w logice klasycznej spójnik równoważności, któ-
remu w języku polskim odpowiada zwrot „wtedy i tylko wtedy, gdy”.
Zdanie złożone będące równoważnością jest prawdziwe wtedy, gdy oba
jego człony posiadają tę samą wartość logiczną. Zdanie „Poznań leży
nad Wartą” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy Poznań leży nad
Wartą. Prawdziwość tej równoważności nie budzi wątpliwości.
W przesłance b) w miejsce „p” podstawiamy zdanie napisane na ob-
szarze I otrzymując równoważność:
„Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe” jest
prawdziwe
Zdanie napisane na obszarze I nie jest prawdziwe.
Z tej równoważności i przesłanki a) otrzymujemy, wykorzystując
identyczność członów tej przesłanki, równoważność:
Zdanie napisane na obszarze I jest prawdziwe
Zdanie napisane na
obszarze I nie jest prawdziwe.
Równoważność ta nie może być prawdziwa, gdyż jej człony są zda-
niami sprzecznymi. Za sprzeczność tę odpowiada przesłanka b), będąca
sformułowaniem klasycznej definicji prawdy.
Cóż to jest prawda?
5
Analizy przyczyn powstawania antynomii semantycznych dokonał
Alfred Tarski, który stworzył tzw. semantyczną teorię prawdy
9
. Jego ce-
lem było sformułowanie formalnie poprawnej i merytorycznie trafnej
definicji prawdy. Warunek formalnej poprawności oznacza, że definicja
prawdy nie może prowadzić do antynomii typu antynomii kłamcy. Jej
merytoryczna trafność ma polegać na tym, że powinna ona wyrażać intu-
icje związane z klasyczną definicją prawdy Arystotelesa. Zdaniem Tar-
skiego, za powstanie sprzeczności w przedstawionym rozumowaniu od-
powiada fakt, że przesłanka b), wyrażająca klasyczną definicję prawdy,
została sformułowana w tym samym języku, w który rozumowanie to
zostało przeprowadzone; w tzw. języku przedmiotowym. Chcąc uniknąć
sprzeczności należy przesłankę tę sformułować w języku bogatszym pod
względem leksykalnym od języka przedmiotowego, tj. w jego metajęzy-
ku. Metajęzyk utworzony dla danego języka przedmiotowego powinien
zawierać nazwy wyrażeń języka przedmiotowego, tworzone za pomocą
cudzysłowów i wyrażenia umożliwiające przekład wyrażeń tego języka.
Przesłanka b) będzie miała wtedy postać równoważności:
(*)
Zdanie Z jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy s,
gdzie Z jest nazwą rozpatrywanego zdania, a s jego przekładem na
metajęzyk.
Załóżmy, że językiem przedmiotowym, tj. językiem w którym mó-
wimy jest język angielski, a metajęzykiem jest język polski
10
. W metaję-
zyku muszą występować również nazwy wyrażeń języka przedmiotowe-
go tworzone za pomocą cudzysłowów. Dla dowolnego zdania języka
przedmiotowego (angielskiego), np. zdania „
snow is white
” równoważ-
ność (*) ma postać:
Zdanie „snow is white” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy
śnieg jest biały.
Sensu klasycznej definicji prawdy nie można zatem wyrazić w spo-
sób formalnie poprawny w języku przedmiotowym. Trzeba tego doko-
nać w metajęzyku. Z powyższych rozważań wynika wniosek negatywny
w kwestii sformułowania formalnie poprawnej definicji prawdy
9
Prace A. Tarskiego dotyczące teorii prawdy zostały zamieszczone w pierwszym tomie jego
„
Pism logiczno-metodologicznych”
zatytułowanym „
Prawda”
[Tarski, 1995]. Wydaje się, że
najbardziej przystępną pracą z tego zakresu jest
„Semantyczna koncepcja prawdy i podstawy se-
mantyki”
[ibid., s. 228-282].
10
Zob. J. Woleński [1993, s. 216].
[ Pobierz całość w formacie PDF ]